ΤΟ MARKETING ΩΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΩΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ

Εί­ναι πλέ­ον κοι­νός τό­πος πως με­τά την Β΄πα­γκό­σμια ανθρωποσφαγή, η πα­γκό­σμια κυ­ριαρ­χί­α άρ­χι­σε μί­α δια­δι­κα­σί­α α­να­διάρ­θρω­σης των πρα­κτι­κών της και του προ­σω­πεί­ου της. Με αιχ­μή του δό­ρα­τος τη ρα­γδαί­α ε­ξέ­λι­ξη της τεχνο­λο­γί­ας και της πλη­ρο­φο­ρι­κής (σαν ει­δι­κό κλά­δο της τε­χνο­λο­γί­ας), ο πά­λαι πο­τέ ο­νο­μα­ζό­με­νος ι­μπε­ρια­λι­σμός άρ­χι­σε ν’ αλ­λά­ζει μορ­φή ο­δη­γού­με­νος προς αυ­τό που σή­με­ρα με­το­νο­μά­στη­κε σε πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση. 

Το οι­κο­νο­μι­κό και κοι­νω­νι­κό παι­χνί­δι αλ­λά­ζει, λοι­πόν, καθώς κρά­τος και κε­φά­λαιο «κα­λού­νται» να λει­τουρ­γή­σουν σε πε­ρί­ο­δο «ει­ρή­νης» και με­γά­λης πα­ρα­γω­γι­κής αύ­ξη­σης. Κά­που ε­κεί, στα μέ­σα του ’50, γεν­νιέ­ται στην Α­με­ρι­κή η ι­δε­ο­λο­γί­α του Marketing (ΜΚΤ), η ο­ποί­α ο­ρί­ζει ό­τι μο­να­δι­κός σκο­πός κά­θε ε­πι­χεί­ρη­σης εί­ναι η ι­κα­νο­ποί­η­ση των α­να­γκών του α­γο­ρα­στή, α­πό την ο­ποί­α θα προ­κύ­ψει συ­ναρ­τη­σια­κά το κέρ­δος. Α­πό ‘δω και στο ε­ξής εί­ναι γε­νι­κά πα­ρα­δε­κτό α­πό τις ε­πι­χει­ρή­σεις πως για να ε­πι­βιώ­σουν θα πρέ­πει να υ­ιο­θε­τούν την ι­δε­ο­λο­γί­α του ΜΚΤ.

Ως ε­δώ μπο­ρεί τα πράγ­μα­τα να φαί­νο­νται α­πλά ό­μως το ΜΚΤ δεν εί­ναι α­πλά μί­α α­κό­μη τε­χνι­κή για τις ε­πι­χει­ρή­σεις με την ο­ποί­α αυ­ξά­νουν τα κέρ­δη τους. Αυ­τό φαί­νε­ται και α­πό το ευ­ρύ πε­δί­ο ε­φαρ­μο­γής του, το ο­ποί­ο εί­ναι κά­θε συ­ναλ­λα­γή ε­νώ ε­φαρ­μό­ζε­ται α­κό­μα και σε μη-κερ­δο­σκο­πι­κές ή κυ­βερ­νη­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες. Το ΜΚΤ, ου­σια­στι­κά, εί­ναι μί­α τε­χνι­κή δυ­να­μι­κής πα­ρέμ­βα­σης των ε­πι­χει­ρή­σε­ων στην κοι­νω­νί­α με την ο­ποί­α προ­σπα­θούν να κα­θο­ρί­σουν και να ε­πι­βάλ­λουν κα­τα­να­λω­τι­κά πρό­τυ­πα και γε­νι­κό­τε­ρα πρό­τυ­πα ζω­ής.

Αρ­χι­κός «στό­χος» εί­ναι η ι­κα­νο­ποί­η­ση των α­να­γκών του κά­θε α­τό­μου/ κα­τα­να­λω­τή με­μο­νω­μέ­να. Αυ­τό, βέ­βαια, εί­ναι α­δύ­να­το για­τί η πα­ρα­γω­γή α­γα­θών γί­νε­ται μα­ζι­κά προ­κει­μέ­νου να μειώ­νε­ται το κα­τά μο­νά­δα κό­στος. Το ΜΚΤ, λοι­πόν, με αιχ­μή του δό­ρα­τος τη δια­φή­μι­ση, προ­σπα­θεί να ιε­ραρ­χή­σει τις α­νά­γκες των α­τό­μων ώ­στε να δη­μιουρ­γεί­ται μα­ζι­κό­τη­τα (στις α­νά­γκες). Αυ­τή, με τη σει­ρά της, δη­μιουρ­γεί ζή­τη­ση ά­ρα και πα­ρα­γω­γή, συ­ναλ­λα­γή, κέρ­δη.

Ου­σια­στι­κά, μι­λά­με για έ­ναν πο­λι­τι­σμι­κό πό­λε­μο α­πό πλευ­ρά κε­φα­λαί­ου. Ι­δε­ο­λο­γι­κά, το ΜΚΤ δη­μιουρ­γεί α­ξί­α για την ε­πι­χεί­ρη­ση δη­μιουρ­γώ­ντας α­ξί­α για τους κα­τα­να­λω­τές. Α­να­κα­λύ­πτει (!) α­νά­γκες και στη συ­νέ­χεια πα­ρέ­χει τα μέ­σα ι­κα­νο­ποι­ή­σε­ώς τους. Η δια­φή­μι­ση πα­ρεμ­βαί­νει στη δια­δι­κα­σί­α αυ­τή και προ­σπα­θεί να δεί­ξει στον κα­τα­να­λω­τή μί­α σω­στή ιε­ράρ­χη­ση των α­να­γκών του. Ό­λα αυ­τά θα μπο­ρού­σαν να εί­ναι «αυ­θαί­ρε­τες» σκέ­ψεις α­πό μέ­ρους μας, αλ­λά εί­ναι α­πλά πράγ­μα­τα που δι­δά­σκο­νται σε πρω­το­ε­τείς φοι­τη­τές οι­κο­νο­μι­κών σχο­λών.

Μέ­χρι ε­δώ, τα πράγ­μα­τα εί­ναι θε­ω­ρη­τι­κά και μπο­ρεί κά­ποιος να α­ντι­τά­ξει πως η κά­θε ε­πι­χεί­ρη­ση προ­σπα­θεί να σε πεί­σει για κά­τι αλ­λά στο κά­θε ά­το­μο ε­να­πό­κει­ται το να πει­στεί. Εί­ναι πραγ­μα­τι­κά έ­τσι; Θα μπο­ρού­σε, ό­μως το ΜΚΤ, ε­κτός α­πό μί­α γε­νι­κή θε­ω­ρί­α-μπού­σου­λας, εί­ναι έ­νας μη­χα­νι­σμός που δί­νει και τα πρα­κτι­κά ερ­γα­λεί­α στην ε­πι­χεί­ρη­ση για να κα­τορ­θώ­σει ό­λα τα πα­ρα­πά­νω. Αυ­τό φαί­νε­ται α­πό τις λει­τουρ­γί­ες του ΜΚΤ.

Πέ­ρα, λοι­πόν, α­πό α­πο­φά­σεις τι­μο­λό­γη­σης, το ΜΚΤ εί­ναι ε­πι­φορ­τι­σμέ­νο και με άλ­λες δρα­στη­ριό­τη­τες. Κατ’ αρ­χήν υ­πάρ­χει η έ­ρευ­να ΜΚΤ, η ο­ποί­α «με­τρά» την α­γο­ρά, τους κα­τα­να­λω­τές, τις «α­νά­γκες», τι λεί­πει, τι έ­χει κέρ­δος, τι μπο­ρεί να φέ­ρει κέρ­δος…. Αυ­τή πραγ­μα­το­ποιεί­ται με πολ­λές με­θό­δους, ε­πι­στη­μο­νι­κά ορ­γα­νω­μέ­νες, οι ο­ποί­ες ό­λες μα­ζί ε­ξυ­πη­ρε­τούν έ­να βα­σι­κό σκο­πό, διευ­κο­λύ­νουν την υ­ιο­θέ­τη­ση και την υ­λο­ποί­η­ση της ι­δε­ο­λο­γί­ας του ΜΚΤ.

Στη συ­νέ­χεια, προ­χω­ρά σε άλ­λες λει­τουρ­γί­ες. Μί­α α­πό αυ­τές εί­ναι η με­λέ­τη της συ­μπε­ρι­φο­ράς του κα­τα­να­λω­τή, η ο­ποί­α α­πο­τε­λεί ξε­χω­ρι­στό α­ντι­κεί­με­νο. Με χρή­ση των «κοι­νω­νι­κών» ε­πι­στη­μών και με ει­δι­κό προ­σω­πι­κό, η ε­πι­χεί­ρη­ση προ­χω­ρά στη με­λέ­τη του ψυ­χο­γρα­φή­μα­τος των κα­τα­να­λω­τών. Τα δε­δο­μέ­να που α­πο­κτιού­νται σ’ αυ­τό το στά­διο χρη­σι­μο­ποιού­νται για τη δη­μιουρ­γί­α προ­τύ­πων αν­θρώ­πι­νης συ­μπε­ρι­φο­ράς αλ­λά και για τη δια­μόρ­φω­ση της δια­φη­μι­στι­κής προ­πα­γάν­δας. Στό­χος, το προ­φα­νές: η μα­ζο­ποί­η­ση και , εν συ­νε­χεί­α, η τμη­μα­το­ποί­η­ση των α­τό­μων σε σύ­νο­λα κα­τα­να­λω­τών των ο­ποί­ων τις «α­νά­γκες» θα κα­λύ­ψει η ε­πι­χεί­ρη­ση.

Ε­ρω­τη­μα­το­λό­για, τη­λε­φω­νι­κές συ­νε­ντεύ­ξεις, πα­ρα­κο­λού­θη­ση των α­γο­ρα­στι­κών συ­νη­θειών, ε­πε­ξερ­γα­σί­α προ­σω­πι­κών δε­δο­μέ­νων εί­ναι με­ρι­κές α­πό τις τε­χνι­κές που χρη­σι­μο­ποιού­νται συ­νέ­χεια προ­κει­μέ­νου να κα­τα­τά­ξουν το κά­θε ά­το­μο σε κά­ποιο πρό­τυ­πο συ­μπε­ρι­φο­ράς. Στη συ­νέ­χεια, ε­ρευ­νούν το πώς μί­α συ­μπε­ρι­φο­ρά μπο­ρεί να ο­δη­γή­σει σε κα­τα­νά­λω­ση. Α­φού ε­ξα­ντλή­σουν κά­θε δυ­να­τό­τη­τα να υ­πο­δαυ­λί­σουν μί­α συ­μπε­ρι­φο­ρά, προ­χω­ρούν στην πα­ρα­γω­γή α­ντί­στοι­χου προ­ϊ­ό­ντος.

Το στά­διο της τμη­μα­το­ποί­η­σης, λοι­πόν, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας τα πα­ρα­πά­νω στοι­χεί­α εί­ναι ση­μα­ντι­κό. Για­τί; Φα­ντα­σθεί­τε το μίγ­μα ΜΚΤ σαν έ­να πυ­ρο­βό­λο. Δί­πλα του, οι πυ­ρο­βο­λη­τές και έ­νας α­ριθ­μός ο­βί­δων. Για να πε­τύ­χει το σύ­στη­μα αυ­τό, πρώ­τα θα πρέ­πει να κα­θο­ρί­σει το στό­χο του και ύ­στε­ρα θα προ­σπα­θή­σει να τον ε­πι­τύ­χει! Και α­φού η τμη­μα­το­ποί­η­ση (ό­πως εί­πα­με πιο πριν) δεν μπο­ρεί να γί­νει σε α­το­μι­κό ε­πί­πε­δο, ε­πει­δή δεν συμ­φέ­ρει οι­κο­νο­μι­κά, γί­νε­ται σε μα­ζι­κό ε­πί­πε­δο. Με τον ό­ρο αυ­τό ε­πο­μέ­νως, εν­νο­ού­με την α­πό­φα­ση της ε­πι­χεί­ρη­σης να α­πευ­θυν­θεί σε συ­γκε­κρι­μέ­νη με­ρί­δα της α­γο­ράς, προ­σφέ­ρο­ντας κά­ποιο συ­γκε­κρι­μέ­νο α­γα­θό.

Στη συ­νέ­χεια η ε­πι­χεί­ρη­ση προ­χω­ρά στην πα­ρα­γω­γή και τη δια­νο­μή του προ­ϊ­ό­ντος. Ε­πει­δή ό­μως, οι μέ­χρι τώ­ρα λει­τουρ­γί­ες δεν ε­ξα­σφα­λί­ζουν τις πω­λή­σεις ε­πι­στρα­τεύ­ε­ται μί­α α­κό­μη λει­τουρ­γί­α: η προ­βο­λή του προ­ϊ­ό­ντος και της ε­πι­χεί­ρη­σης. Βα­σι­κό «ό­πλο» αυ­τού του «πυ­ρο­βό­λου» εί­ναι βέ­βαια η δια­φή­μι­ση.

Εί­δα­με, σε γε­νι­κές γραμ­μές, πως στην ε­πο­χή της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης η ε­πι­χεί­ρη­ση δεν εί­ναι α­πλά μί­α οι­κο­νο­μι­κή μο­νά­δα. Εί­ναι έ­να σύ­στη­μα με δι­πλή κα­τεύ­θυν­ση με την κοι­νω­νί­α. Κατ’ αρ­χήν αλ­λη­λε­πι­δρά πα­θη­τι­κά χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ως εισ­ρο­ές τις πλη­ρο­φο­ρί­ες που χρειά­ζε­ται προ­κει­μέ­νου να α­πο­φα­σί­σει τι θα πα­ρά­γει και που θα το δια­θέ­σει. Αλ­λη­λε­πι­δρά ό­μως, και ε­νερ­γη­τι­κά α­σκώ­ντας «ε­πι­κοι­νω­νια­κή πο­λι­τι­κή» μέ­σω των δια­φη­μι­στι­κών κα­μπα­νιών του αλ­λά και παίρ­νο­ντας μέ­ρος σε άλ­λους το­μείς της κοι­νω­νι­κής ζω­ής (δω­ρε­ές σε το­μείς υ­γεί­ας ή παι­δεί­ας, χο­ρη­γί­ες πο­λι­τι­στι­κών γε­γο­νό­των κλπ).

Α­κρι­βώς σε αυ­τό το ση­μεί­ο ε­φαρ­μό­ζε­ται και η ι­δε­ο­λο­γί­α του ΜΚΤ. Η ε­πι­χεί­ρη­ση, τώ­ρα, περ­νά τη θέ­ση πως τα πά­ντα, ό­λοι οι το­μείς της αν­θρώ­πι­νης ζω­ής, ό­λες οι «α­νά­γκες» (α­πό τις βιο­τι­κές ,μέ­χρι τις κοι­νω­νι­κές) μπο­ρούν να ι­κα­νο­ποι­η­θούν μέ­σω της ε­πι­χεί­ρη­σης, μέ­σω του ε­μπο­ρεύ­μα­τος και μέ­σω αυ­τού που α­ντι­προ­σω­πεύ­ει. Ου­σια­στι­κά η ι­δε­ο­λο­γί­α του ΜΚΤ εί­ναι η ι­δε­ο­λο­γί­α της κα­τα­νά­λω­σης. Μί­α ι­δε­ο­λο­γί­α που συμ­φέ­ρει, βέ­βαια, την ε­πι­χεί­ρη­ση και για το λό­γο αυ­τό προ­σπα­θεί να την ε­πι­βάλ­λει στην κοι­νω­νί­α με κά­θε μέ­σο.

Πώς α­κρι­βώς γί­νε­ται αυ­τό πρα­κτι­κά; Η α­πά­ντη­ση εί­ναι πιο α­πλή απ’ ό­σο φαί­νε­ται. Ας βγού­με μί­α βόλ­τα, σ’ έ­να ο­ποιο­δή­πο­τε ση­μεί­ο της πό­λης. Πα­ντού, ό­που κι αν στρέ­ψου­με το κε­φά­λι μας θα δού­με μί­α δια­φή­μι­ση, μί­α α­φί­σα, έ­να φυλ­λά­διο έ­να πα­νώ, κά­τι τέ­λος πά­ντων, το ο­ποί­ο θα σε «ε­νη­με­ρώ­νει» για κά­ποιο προ­ϊ­όν, για κά­ποιο πο­λι­τι­κό που κα­τε­βαί­νει στις ε­κλο­γές, για τις ε­κλο­γές τις ο­ποί­ες ορ­γα­νώ­νει το σω­μα­τεί­ο σου και σε κα­λεί να ψη­φί­σεις (!), για τα πά­ντα. Και ό­λο αυ­τό γί­νε­ται μέ­σω μιας glamour και political correct αι­σθη­τι­κής και φρα­σε­ο­λο­γί­ας. Και ό­χι μό­νο στο δρό­μο αλ­λά πα­ντού, στα ΜΜΕ, στη ζω­ή μας, σε μί­α ται­νί­α που βλέ­που­με, σε ό, τι πιά­νου­με στα χέ­ρια μας θα βρού­με έ­να δια­φη­μι­στι­κό μή­νυ­μα ή μί­α ε­τι­κέ­τα που θα ση­μα­το­δο­τεί κά­ποιο προ­ϊ­όν.

Αυ­τό α­κρι­βώς, δη­λα­δή η με κά­θε μέ­σο προ­βο­λή ε­νός προ­ϊ­ό­ντος και η προ­σπά­θεια δη­μιουρ­γί­ας μιας ει­κό­νας για το προ­ϊ­όν ή την ε­πι­χεί­ρη­ση ή για κά­ποιο πρό­σω­πο ο­νο­μά­ζε­ται «ε­πι­κοι­νω­νια­κή» πο­λι­τι­κή. Η λο­γι­κή αυ­τή, της «ε­πι­κοι­νω­νια­κής» πο­λι­τι­κής, έ­χει πα­ρει­σφρή­σει σε ό­λους σχε­δόν τους το­μείς της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τάς μας. «Ε­πι­κοι­νω­νια­κή», βέ­βαια, μό­νο κατ’ ό­νο­μα α­φού η ε­πι­κοι­νω­νί­α για να υ­φί­στα­ται πρέ­πει να εί­ναι αμ­φί­δρο­μη.

Μί­α δια­φη­μι­στι­κή κα­μπά­νια α­πο­τε­λεί μέ­ρος της «ε­πι­κοι­νω­νια­κής» πο­λι­τι­κής μιας ε­πι­χεί­ρη­σης. Προ­βάλ­λε­ται, λοι­πόν, κά­ποιο προ­ϊ­όν το ο­ποί­ο συν­δέ­ε­ται ταυ­τό­χρο­να, με κά­ποιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του (πχ Α­ΧΕ για τον άν­δρα!). Το δια­φη­μι­στι­κό μή­νυ­μα α­πο­κτά δύ­να­μη λό­γω της συ­νε­χούς και με διά­φο­ρούς τρό­πους (α­φί­σα, ρά­διο, TV) προ­βο­λής του. Έ­τσι δεν μπο­ρείς να α­κυ­ρώ­σεις την ύ­παρ­ξή του και περ­νά στο υ­πο­συ­νεί­δη­τό σου. Ε­κεί μέ­νουν ως δε­δο­μέ­να και το προ­ϊ­όν και το πρό­τυ­πο που συν­δέ­ε­ται μ’ αυ­τό.

Ε­κτός ό­μως του ό­τι δεν μπο­ρείς να α­κυ­ρώ­σεις την ύ­παρ­ξή του, έ­χει και έ­να άλ­λο ι­διό­τυ­πο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό: α­πευ­θύ­νε­ται με τρό­πο μα­ζι­κό στον κα­θέ­ναν ξε­χω­ρι­στά. Σε συν­δυα­σμό με τον μο­νό­δρο­μο χα­ρα­κτή­ρα του, ου­σια­στι­κά α­πο­τε­λεί μί­α συ­νε­χή πλύ­ση ε­γκε­φά­λου. Έ­τσι ό­λες οι δια­φη­μι­στι­κές κα­τα­χω­ρή­σεις, ό­λες οι κι­νή­σεις ΜΚΤ α­πο­τε­λούν ου­σια­στι­κά έ­ναν κα­ται­γι­σμό μη­νυ­μά­των και ει­κό­νων, οι ο­ποί­ες α­κο­λου­θώ­ντας τε­χνι­κές μα­ζι­κής ψυ­χο­λο­γί­ας (ό­πως α­να­φέ­ρα­με πιο πά­νω) προ­ω­θούν και προ­σπα­θούν να ε­πι­βάλ­λουν πρό­τυ­πα και τρό­πους ζω­ής. Το πυ­ρο­βό­λο που λέ­γα­με πιο πριν!

Ό­λα αυ­τά τα στοι­χεί­α δια­μορ­φώ­νουν το πρό­τυ­πο ζω­ής του κα­τα­να­λω­τι­σμού που ε­πι­χει­ρεί­ται να ε­πι­βλη­θεί. Εί­ναι το ά­το­μο/ κα­τα­να­λω­τής το ο­ποί­ο ε­ξα­το­μι­κευ­μέ­νο μέ­σα στη μα­ζι­κό­τη­τα έ­χει την «ε­λευ­θε­ρί­α» να ι­κα­νο­ποι­ή­σει τις α­νά­γκες και να «αυ­ξή­σει» την ποιό­τη­τα ζω­ής του νιώ­θο­ντας μο­να­δι­κός, ΚΑ­ΤΑ­ΝΑ­ΛΩ­ΝΟ­ΝΤΑΣ αυ­τό που μα­ζι­κά πα­ρά­γε­ται α­πό τις ε­πι­χει­ρή­σεις (α­γα­θά ή υ­πη­ρε­σί­ες) πριν α­πό αυ­τόν γι’ αυ­τόν. Αυ­τό το μο­ντέ­λο του ευ­δαι­μο­νι­σμού της κα­τα­νά­λω­σης και της ε­λευ­θε­ρί­ας (μό­νο μέ­σω) της α­γο­ράς, προ­ω­θεί­ται με α­νά­λο­γους τρό­πους α­πό πα­ντού, κρά­τος και κε­φά­λαιο, και εί­ναι α­πλό να κα­τα­λά­βου­με το για­τί. Στό­χος εί­ναι να με­τα­τρα­πούν ό­λοι οι άν­θρω­ποι σε πει­θή­νιους κα­τα­να­λω­τές με μο­να­δι­κή ε­λευ­θε­ρί­α την ε­πι­λο­γή προ­ϊ­ό­ντος. Έ­νας τρό­πος ζω­ής που αυ­ξά­νει τα κέρ­δη του κε­φα­λαί­ου και διευ­κο­λύ­νει την ε­πι­βο­λή της κυ­ριαρ­χί­ας α­πό το κρά­τος.

Λί­γο πιο πά­νω, το ΜΚΤ πα­ρο­μοιά­στη­κε μ’ έ­να πυ­ρο­βό­λο! Ά­ρα μι­λά­με για πό­λε­μο! Έ­ναν πό­λε­μο που, ου­σια­στι­κά, έ­χει στό­χο το μυα­λό μας. Θα μπού­με στο παι­χνί­δι τους; Και αν μπού­με, δεν θα πρέ­πει να χρη­σι­μο­ποι­ή­σου­με κι ε­μείς τα δι­κά μας πυ­ρο­βό­λα;

Ση­μεί­ω­ση: Τα το­νι­σμέ­να ση­μεί­α έ­χουν παρ­θεί αυ­τού­σια α­πό το βι­βλί­ο «Ει­σα­γω­γή στο Μάρ­κε­τιν­γκ» του Π. Μάλ­λια­ρη, κα­θη­γη­τή στο Πα­νε­πι­στή­μιο Πει­ραιώς. Αν και εί­χα­με πρό­σβα­ση και σε πιο ε­κτε­τα­μέ­νη βι­βλιο­γρα­φί­α, μεί­να­με στον εν λό­γω τύ­πο για­τί θε­ω­ρεί­ται με­γά­λη μού­ρη στον το­μέ­α για την Ελ­λά­δα και έ­χει υ­πάρ­ξει ει­ση­γη­τής σε πολ­λά συ­νέ­δρια. Εί­ναι κά­τι σαν έλ­λη­νας- γκου­ρού του ΜΚΤ και εί­ναι κα­θο­λι­κά α­πο­δε­κτός. Έ­τσι, τα λε­γό­με­νά του α­πο­κτούν μί­α ι­διαί­τε­ρη «α­ντι­κει­με­νι­κό­τη­τα» χρη­σι­μο­ποιού­με­να σαν «ε­πι­χει­ρή­μα­τα»

Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 9, Δεκέμβριος 2002 

https://anarchypress.wordpress.com/

http://gregordergrieche.blogspot.gr/2016/12/marketing.html#more