Ψηφιοποίηση-Αυτοματοποίηση-Ρομποτοποίηση και το μέλλον του Καπιταλισμού και της Εργασίας

 

 

Γιώργος Κολέμπας

α) Ψηφιοποίηση

Είναι μια -ίσως η πιο σημαντική- από τις μεγα-τάσεις του καπιταλισμού. Σε αυτήν την τάση μπορούν να αποδοθούν και άλλες μεγα-τάσεις, όπως π.χ. η ίδια η οικονομική παγκοσμιοποίηση που δεν είναι ίσως νοητή, χωρίς την ψηφιοποίηση των επικοινωνιών, των logistics και της παραγωγής, αλλά και η ηλεκτρονική διασύνδεση, η Internet-κουλτούρα, τα ευφυή προϊόντα και υποδομές, οι έξυπνες πόλεις, και κυρίως η μεταβλητότητα- ελαστικότητα της εργασίας. Όλες αυτές οι τάσεις στηρίζονται άμεσα και είναι συνέπειες ή επιμέρους πτυχές της ψηφιοποίησης.

Και το ερώτημα που μπαίνει είναι αν η τάση της ψηφιοποίησης είναι ήδη κυρίαρχη, ή μπορεί σαν πρόσωπα να έχουμε ακόμα λόγο στον τρόπο και στο μέγεθος που θέλουμε να ακολουθήσουμε αυτή την τάση. Είμαστε ακόμα σε θέση να βάλουμε όρια και να απεξαρτηθούμε από αυτή την τάση; Σίγουρα, η ψηφιοποίηση έχει ήδη αλλάξει την καθημερινή ζωή μας και την επικοινωνία μας: αγοράζουμε online,  κατεβάζουμε βίντεο από το διαδίκτυο, επικοινωνούμε μέσω e-mail, στέλνουμε μηνύματα κειμένου μέσω κοινωνικών δικτύων. Στη βιομηχανία συνδέονται όλο και περισσότερο μηχανήματα, προϊόντα και εργαζόμενοι μέσω της τεχνολογίας των πληροφοριών.

Αλλά ακόμα μπορούμε επίσης να αντεπεξέλθουμε, χωρίς καμία ψηφιοποίηση. Αν όχι εμείς οι ίδιοι, γνωρίζουμε πιθανώς ανθρώπους-ιδίως στη χώρα μας- που πληρώνουν τους λογαριασμούς τους ακόμα με μετρητά ή με ταχυδρομικές επιταγές και με τη μορφή τραπεζικού εμβάσματος ή να κλείνουν τις διακοπές τους και τα ταξίδια τους στο ανάλογο ταξιδιωτικό γραφείο. Και ο τοπικός ηλεκτρολόγος, ο αρτοποιός ή ο πλακατζής, και η συντριπτική πλειοψηφία των μικρών βιοτεχνικών επιχειρήσεων-η ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονομίας- δεν αποτελούν μέρος της ψηφιακής οικονομίας. Παρόλες τις προσπάθειες της κυβέρνησης για πληρωμές με κάρτες από τους καταναλωτές-με δόλωμα το «χτίσιμο του αφορολόγητου»-δεν θα υπάρξει σύντομα ψηφιοποίηση των αγοραπωλησιών μας. Αλήθεια ο φούρνος της γειτονιάς μας, ή το μπακάλικο στα χωριά μας στο εξής θα εξυπηρετεί τους λιγοστούς πελάτες τους  μόνο μέσω ψηφιακών καναλιών;

Ακριβώς τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πόση ψηφιοποίηση είναι πραγματικά επιθυμητή, είτε πρόκειται για την προσωπική μας καθημερινότητα, είτε  όσον αφορά στις κοινωνικές προκλήσεις όπως η κλιματική αλλαγή, η προστασία των προσωπικών- συλλογικών δεδομένων ή των δημοκρατικών θεσμών. Έτσι μπαίνει επίσης το ερώτημα: Πώς μπορεί να βοηθήσει η ψηφιοποίηση στη λύση κάποιων καυτών προβλημάτων στα πλαίσια των άλλων μαζικών τάσεων;  Οι επιτάχυνσή της από την Silicon Valley δίνει την εντύπωση ότι εκεί οι τεχνοκράτες ανταγωνίζονται τόσο ως προγραμματιστές-στριες λογισμικού, όσο και κυρίως ως επιχειρηματίες καπιταλιστές-στριες για να «σώσουν» τον κόσμο. Αλλά μπορούμε να έχουμε αμφιβολίες ως προς αυτό.

Παράδειγμα η μεγα-τάση για την Ισότητα των Φύλων: Χρειαζόμαστε πραγματικά  περισσότερη τεχνολογία πληροφοριών και επικοινωνιών για την επίτευξη της ισότητας μεταξύ των φύλων; Είναι ερωτηματικό αν οι άνδρες από την Silicon Valley – από τον Mark Zuckerberg, τον Elon Musk και τον Peter Thiel, μέχρι και τους οικοδεσπότες της κυρίως ανδρικής σκηνής των προγραμματιστών-έχουν βάλει ψηλά στην ατζέντα τους αυτή την ισότητα. Ή η μεγατάση της γήρανσης: όταν πρόκειται για τη γήρανση, τα χαλιά με αισθητήρες («όταν η γιαγιά πέφτει, η έκτακτη βοήθεια έρχεται») ή τα ρομπότ- βοηθοί φροντίδας, είναι μέρος της λύσης;  Ή, είναι περισσότερο μέρος των προβλημάτων, που οφείλονται στην αύξηση της απομόνωσης και του κοινωνικού αποκλεισμού, με τα οποία η κοινωνία μας πρέπει να ασχοληθεί;

Αυτό που θα χρειασθεί να επιλέξουμε: έναν έξυπνο οικολογικό κόσμο ή μια ψηφιακή οικονομία ανάπτυξης;

Το ερώτημα γίνεται πραγματικά συναρπαστικό, στην περίπτωση της μεγα-τάσης για την αλλαγή του κλίματος. Προφανώς η ψηφιοποίηση ανοίγει αμέτρητες νέες δυνατότητες για την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης. Η χρήση ψηφιακών τεχνολογιών κάνει δυνατή την εξοικονόμιση ενεργειακών πόρων, χρόνου και κόστους. Δεν είναι σαφές, ωστόσο, εάν οι θετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις θα υπερβαίνουν τελικά καθαρά τις αρνητικές. Γιατί η αύξηση της απόδοσης μπορεί να εξοικονομήσει ενέργεια και εκπομπές διοξειδίου ανά μεμονωμένη δραστηριότητα, αλλά στο σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων, αυτό μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητη αύξηση1, επειδή μπορεί να τονωθεί η ζήτηση και έτσι να έχουμε ως αποτέλεσμα τη συνέχιση της αύξησης των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Δεν είναι τυχαίο που η «Βιομηχανία 4.0»2 έχει ανακηρυχθεί ως ένα νέο πρόγραμμα ανάπτυξης της οικονομίας. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος: κάθε μονάδα της προστιθέμενης αξίας μπορεί πράγματι να παραχθεί με μειωμένη χρήση πόρων, αλλά επειδή το γενικό επίπεδο ευημερίας και η ζήτηση αυξάνονται στο σύνολο, το δυναμικό της εξοικονόμησης καταβροχθίζεται.

Μας οδηγεί λοιπόν η ψηφιοποίηση σε έναν έξυπνο οικολογικό κόσμο, στον οποίο όλοι επωφελούνται από την τεχνολογική πρόοδο και το ίδιο το περιβάλλον διατηρείται; Ή θα μας οδηγήσει σε μια ψηφιακή οικονομία ανάπτυξης στην οποία ο καθένας /καθεμιά μας θα κάνει «Έξυπνες Αγορές», έχοντας ήσυχη και πράσινη συνείδηση, ενώ στην πραγματικότητα οδηγούμαστε πιο γρήγορα στα όρια του πλανήτη;

Από την άλλη πλευρά, νομίζουμε ότι ο τρόπος ζωής μας γίνεται όλο και πιο εύκολος με τη χρήση ψηφιακών εργαλείων. Μπορούμε να ενημερωνόμαστε για εναλλακτικούς τρόπους κατανάλωσης - η αγορά των βιολογικών τροφίμων και ανθεκτικών υφασμάτων, χάρη σε online αγορές, είναι πλέον δυνατή παντού χωρίς σημαντική προσπάθεια. Στις πόλεις, μπορούμε να προωθήσουμε το «μοίρασμα Τροφίμων»( «Foodsharing» ) για να μην πετιέται τροφή μετά την ημερομηνία λήξης. Η κοινή χρήση του αυτοκινήτου στις μετακινήσεις μας ή η χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς(ΜΜΜ) λόγω της ηλεκτρονικής διασύνδεσης και οργάνωσης των διαφοροποιημένων τοπικών ΜΜΜ, θα είναι ένα παιχνιδάκι. 

Αλλά ένα πράγμα είναι σαφές: Όλα αυτά δεν θα συμβούν αυτόματα. Και αν πρόκειται πραγματικά για την προστασία του κλίματος και του περιβάλλοντος μέσω της ψηφιοποίησης, πρέπει ειλικρινά να συνυπολογίσουμε το γεγονός της τεράστιας κατανάλωσης ενέργειας και πόρων που προκύπτει από την εξάπλωση της τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών - όπως οι υποδομές και τα δίκτυα των αντίστοιχων συσκευών. Αυτές οι τεχνολογίες καλύπτουν ήδη σήμερα περίπου το 11% της παγκόσμιας ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας, και θα μπορούσε, σύμφωνα με μελέτες, το 2030 να φθάσει στο 20% ή ακόμη και στο 50%.

Ερωτήσεις πάνω σε ερωτήσεις λοιπόν. Το παπαγάλισμα του συνθήματος « η Ψηφιοποίηση είναι πλέον μια μεγα-τάση, από την οποία δυστυχώς δεν μπορούμε να ξεφύγουμε και για αυτό πλήρη ψηφιοποίηση, παρακαλώ!», δεν είναι και ο καλύτερος τρόπος αντίδρασης. Για να κυριολεκτήσουμε: είναι μάλλον μια αφελής τεχνολογική αισιοδοξία που μας έχει κυριεύσει.

Σε σύγκριση με άλλες μαζικές τάσεις όπως η κλιματική αλλαγή, η γήρανση και η αστικοποίηση, οι διαφορετικές διαδικασίες ψηφιοποίησης φαίνονται πολύ πιο εύκολα να υλοποιηθούν, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Γιατί σε αντίθεση π.χ. με την κλιματική αλλαγή, δεν απαιτείται να συμφωνήσει η παγκόσμια κοινότητα μέσα από επίπονες πολυμερείς διασκέψεις. Το ίδιο συμβαίνει με τη μεγα-τάση της παγκοσμιοποίησης, όπου οι κυβερνήσεις δεν έχουν το πάνω χέρι σε σχέση με τα οικονομικά κεφάλαια. Και διαφορετικά από ότι στο θέμα της αστικοποίησης, η ψηφιοποίηση δεν λαμβάνει χώρα σε απομακρυσμένες περιοχές του Νότου, αλλά εδώ και τώρα, στον «αναπτυγμένο» κόσμο. Ίσως για αυτό δεν θα πρέπει να μιλάμε για μια μέγα-τάση, αλλά μάλλον για ένα μέγα-πρόβλημα που έχουμε να επιλύσουμε!

Αν δε σκεφθούμε πάνω στην τεχνολογία των μικροτσιπ, που οι εταιρείες έχουν αρχίσει ήδη να εφαρμόζουν στους εργαζόμενους και αν δούμε την τάση για μετατροπή των ανθρώπων σε cyborgs3, τότε δεν έχουμε να κάνουμε απλά με ένα μεγα-πρόβλημα, αλλά για μια δυστοπία στην οποία μας οδηγεί ο καπιταλισμός, αν φυσικά εμείς οι «από κάτω» τον αφήσουμε να εφαρμόσει πάνω μας τέτοιες πολιτικές του βίου. Βιοπολιτικές που θα μας μετατρέψουν σε «Μετάνθρωπο» εύκολα και ολοκληρωτικά ελεγχόμενο από τις σημερινές πολιτικοοικονομικές ελίτ. 

β) Αυτοματοποίηση -Ρομποτοποίηση: τέρμα η Eπαγγελματική Aσφάλεια και οι Συλλογικές Συμβάσεις!

Ήδη σήμερα υπάρχουν πολύ επισφαλείς εργασιακές σχέσεις - μια τάση που η τεχνολογική πρόοδος την ενισχύει ακόμα περισσότερο, αφού τα ρομπότ και τα προγράμματα λογισμικού αντικαθιστούν ολοένα και πιο πολύ την ανθρώπινη εργασία. Όταν οι άνθρωποι ως εργαζόμενοι δεν είναι πλέον σημαντικοί, η διαπραγματευτική τους θέση στις συλλογικές συμβάσεις θα είναι ασθενέστερη. Και αν θα πρέπει στο μέλλον ο καθένας να γίνει αφεντικό του εαυτού του, όπως προωθείται ήδη μέσω της ψηφιοποίησης της εργασίας, ποιος θα ενδιαφέρεται για τον υπερβολικό φόρτο εργασίας στον οποίο υποβάλουμε τους εαυτούς μας εμείς οι ίδιοι ή αν πληρωνόμαστε με το μπλοκάκι για κάποιες ώρες που θα μας χρειάζονται οι επιχειρήσεις;

Από τώρα δε θα πρέπει να σκεφθούν οι καινούργιες γενιές εργαζομένων, ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις εργασίας που προωθούνται με αυτό τον τρόπο, θέτουν σε κίνδυνο τα κοινωνικά δικαιώματα και τα στάνταρτς που έχουν σήμερα, έστω και αν αυτά, στην τωρινή περίοδο της κρίσης, περικόπτονται όλο και περισσότερο; Τι πρέπει να συμβεί; Τι θα χρειασθεί να κάνουν οι νέες γενιές που θα ζήσουν τις νέες εξελίξεις από την ρομποτοποίηση και την αυτοματοποίηση της εργασίας, ώστε να μην εξοστρακισθούν από την «αγορά εργασίας», σαν άχρηστες και άρα χωρίς μισθούς και συντάξεις;

Οι προβλέψεις λένε- σε περίπτωση που τις εξελίξεις στο επίπεδο τις εργασίας θα συνεχίζουν να τις καθορίζουν οι καπιταλιστικές σχέσεις-ότι μέχρι τα μέσα του αιώνα το 60% των σημερινών μισθωτών θέσεων εργασίας θα εκλείψουν. Σε μερικά επαγγέλματα μάλιστα τα ρομπότ και οι αλγόριθμοι αντικαθιστούν από τώρα σε μεγάλο βαθμό τους εργαζόμενους4. Όλο και περισσότερο εμπλέκονται τα ρομπότ στη ζωή μας. Ήδη σήμερα μηχανές και λογισμικά είναι σε θέση να αντικαταστήσουν τους εργαζόμενους από σάρκα και αίμα, σε μια εποχή αυξανόμενης ψηφιοποίησης.

Σε διάφορα σημερινά επαγγέλματα στη Γερμανία για παράδειγμα, έχουμε ήδη ποσοστό αναπλήρωσης από τις μηχανές, όπως τα παρακάτω:

• νοσηλευτής/τρια: το ποσοστό αναπλήρωσης είναι σήμερα 0% (δίπλα στο κρεβάτι ενός αρρώστου δύσκολο να υπάρχει και στο μέλλον ένα ρομπότ)
• επαγγελματίας οδηγός: 0% (αλλά με την προώθηση που γίνεται για «αυτόματο οδηγό», αυτό θα αλλάξει γρήγορα)
• τραπεζικός: 38%
• πωλητής/πωλήτρια: 67%
• αποθηκάριος/μεταφορέας: 71%
• εργαζόμενος στη μεταλλουργία: 79%
• υπάλληλος γραφείου/εμπορικός αντιπρόσωπος: 83%
• αρτοποιός: 100%

 Και ενώ αυτή την κατάσταση θα μπορούσαμε να την υποδεχτούμε με τυμπανοκρουσίες, γιατί όπως προβλέπει ο οικονομολόγος Dr. Niko Paech καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Siegen , θα χρειαζόταν ο καθένας μας 20 μόνο ώρες μισθωτής εργασίας για τα προς το ζείν, ενώ τον υπόλοιπο χρόνο θα μπορούσαμε να τον χρησιμοποιήσουμε για να κάνουμε το ευ ζειν, αντίθετα θα πρέπει να μας ανησυχήσει, διότι αυτού του είδους την ανάπτυξη την καθοδηγούν οι ιδιωτικές εταιρείες και το ιδιωτικό κεφάλαιο, που θέλει να κερδίσει όσο γίνεται περισσότερα από την ψηφιοποίηση.

Όσο θα επικρατούν οι καπιταλιστικές σχέσεις στην παραγωγή και την κατανάλωση, που προτιμούν την ανεργία αντί τη δίκαιη κατανομή της ανθρώπινης εργασίας, τα πλεονεκτήματα της ψηφιοποίησης θα είναι  μόνο για τους επενδυτές-κεφαλαιούχους, ενώ για τους εργαζόμενους θα είναι μειονεκτήματα. Η αυτοματοποίηση-ρομποτοποίηση, όπως γίνεται σήμερα, οδηγεί σε εφαρμογές «έντασης κεφαλαίου» και «έντασης εναπομείνασας εργασίας» και όχι στην απελευθέρωση της εργασίας, όπως ισχυρίζονται κάποιοι ότι θα γίνει αν ο καθένας μας γίνει «ο εκμεταλλευτής και το αφεντικό του εαυτού του»!

Η μείωση του εργάσιμου χρόνου θα είναι πλεονέκτημα μόνο με το ξεπέρασμα του καπιταλισμού και το πέρασμα σε κοινωνίες από-ανάπτυξης! 

http://www.topikopoiisi.eu/
 

1Έχουμε το λεγόμενο «φαινόμενο αναπήδησης», που συνήθως ορίζεται ως το ποσοστό του εφαρμοζόμενου θετικού μέτρου ή της τεχνολογίας που ενισχύει την αποτελεσματικότητα, το οποίο «ροκανίζεται» από την αύξηση της ζήτησης.  Παράδειγμα: ένας νέος βελτιωμένος με ψηφιοποίηση κινητήρας σε ένα αυτοκίνητο καταναλώνει αντί των 6 λίτρων μόνο 3 λίτρα καυσίμου ανά 100 χιλιόμετρα, όμως το αποφασιστικό για τη θετική του επίπτωση θα είναι η συνολική του πραγματικά κατανάλωση ενέργειας- πόσα καύσιμα θα καταναλώσει ο 3 λίτρων κινητήρας- κατά τις μετακινήσεις σε όλη τη διάρκεια ζωής του. Μια επίδραση της αναπήδησης, για παράδειγμα στο 50%, θα σήμαινε ότι η δυνατότητα της 100% αύξησης της απόδοσης κατά τη μετάβαση από έξι λίτρων κινητήρα σε τριών λίτρων, το μισό της αντισταθμίστηκε από την αύξηση της ζήτησης σε καύσιμα. Με λίγα λόγια: έχουμε περισσότερη ζήτηση ενέργειας, λόγω της αύξησης της παραγωγικότητας του κινητήρα.
 

2 Η «βιομηχανία 4.0» είναι η τρέχουσα τάση της αυτοματοποίησης και της ανταλλαγής δεδομένων στις τεχνολογίες παραγωγής. Περιλαμβάνει τα κυβερνο-φυσικά συστήματα, το Διαδίκτυο των πραγμάτων και το cloud computing. Η βιομηχανία 4.0 δημιουργεί αυτό που ονομάστηκε "έξυπνο εργοστάσιο". Εντός των έξυπνα δομημένων εργοστασίων, τα κυβερνο-φυσικά συστήματα παρακολουθούν τις φυσικές διαδικασίες, δημιουργούν ένα εικονικό αντίγραφο του φυσικού κόσμου και παίρνουν αποκεντρωμένες αποφάσεις. Μέσω του Ίντερνετ των πραγμάτων(Internet of Things), τα κυβερνο-φυσικά συστήματα επικοινωνούν και συνεργάζονται μεταξύ τους και με συγκεκριμένους ανθρώπους σε πραγματικό χρόνο και μέσω του διαδικτύου των υπηρεσιών, προσφέρονται και χρησιμοποιούνται υπηρεσίες από την πλευρά των συμμετεχόντων στην αλυσίδα αξίας, τόσο εσωτερικά όσο και δια- οργανωτικά.( https://en.wikipedia.org/wiki/Industry_4.0)
 

3 Βλέπε: Ο Έλον Μασκ και η «εκπαίδευση» Matrix στο http://tvxs.gr/news/sci-tech/i-ekpaideysi-toy-matrix-kai-ta-ithika-dilimmata
 

4 Το γερμανικό κρατικό τηλεοπτικό κανάλι ARD δημιούργησε μια νέα βάση δεδομένων που περιέχει πληροφορίες-απαντήσεις για το βαθμό αντικατάστασης των διάφορων επαγγελμάτων από τις μηχανές. Τεχνικά - όπως προκύπτει από αυτή τη βάση δεδομένων του ARD "Job Futuromat" - ήδη σχεδόν το ένα τρίτο όλων των επαγγελμάτων μπορούν να αντικατασταθούν από 50% έως 100% από μηχανές, ηλεκτρονικούς υπολογιστές ή ρομπότ. Στο 23% των επαγγελμάτων η χρήση των ρομπότ ή υπολογιστών μπορεί να είναι μερική, δηλαδή σε τμήματα της εργασίας τους. Ωστόσο, σε ένα άλλο 23% των θέσεων εργασίας υπάρχει τέτοια εξειδίκευση, που εκεί η χρήση μηχανημάτων δεν έχει κανένα νόημα.

 

 http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/psifiopoiisi-aytomatopoiisi-rompotopoiisi-kai-mellon-toy-kapitalismoy-kai-tis-er