Οι ομιλίες Τσίπρα στο μικροσκόπιο της Κοινωνικής Ψυχολογίας

Φωτεινή Λαμπρίδη

Το βιβλίο «Πρώτη φορά Αριστερά»  που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Πεδίο» έχει σαν στόχο σύμφωνα με το εκδοτικό σημείωμα να προσκαλέσει το αναγνωστικό κοινό, πάνω σε ερωτήματα που αφορούν το «εάν», «κατά πόσο», «πώς» και «γιατί» «πρώτη φορά Αριστερά»; Περιλαμβάνει κείμενα των Γιάννη Μηλιού, Τάσου Παππά, Στάμου Παπαστάμου και Γεράσιμου Προδρομίτη. Οι δύο τελευταίοι συνυπογράφουν το κεφάλαιο με τον τίτλο «Από αριστερή μειοψηφία, πλειοψηφική Αριστερά. Η κοινωνική ψυχολογία διαβάζει την πολιτική». 

Ο καθηγητήςΣτάμος Παπαστάμουεξηγεί στο tvxs.grτη μεθοδολογία της έρευνάς τους, που είχε σαν στόχο να απαντήσει στο ερώτημα «πώς έγινε δυνατό και μία μειοψηφική ομάδα μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα κατόρθωσε να γίνει κόμμα εξουσίας και τελικά να αναλάβει τη διακυβέρνηση». Οι ομιλίες του Αλέξη Τσίπρα έγιναν αντικείμενο μελέτης. Η ιδιαίτερα συμπυκνωμένη σε πολιτικές εξελίξεις περίοδος του δημοψηφίσματος φώτισε ιδιαίτερα την έρευνα των επιστημόνων.

«Αυτό που επισημάναμε, μελετώντας κυρίως τις ομιλίες του Αλέξη Τσίπρα, είναι να εντοπίσουμε κάποιες στρατηγικές επιρροής οι οποίες καθιστούν μια ενεργό μειονότητα να είναι ικανή να διαδόσει τις καινοτόμες και συγκρουσιακές απόψεις», λέει ο κος Παπαστάμου.

«Μία απ’αυτές είναι η σταθερότητα της συμπεριφοράς, η συνέπεια λόγων και πράξεων  η οποία σε ακραία περίπτωση μπορεί να πάρει τη μορφή της ακαμψίας και του δογματισμού, πράγμα που είναι ένα από τα αρνητικά αυτής της στρατηγικής». 

-Όμως  μία από τις κριτικές που ασκείται στην κυβέρνηση είναι πως δεν έμεινε πιστή στις αρχικές της δεσμεύσεις.

Σωστά. Μελετώντας αναλυτικά τις ομιλίες του Αλ. Τσίπρα ανακαλύπτουμε μια νέα στρατηγική που διαδέχεται την πρώτη  η οποία δεν είναι  η συνεκτικότητα λόγων και πράξεων, αλλά η συνεκτικότητα λόγων με λόγια.  Ο Τσίπρας δηλαδή επαναλλαμβάνει πως θα κάνει πράξη τα λόγια που είχε πει στο παρελθόν.

-Το κοινωνικό σώμα πως ανταποκρίνεται στη μετακίνηση αυτή;

Εμείς μελετήσαμε όχι το ίδιο το κοινωνικό σύνολο αλλά το πώς απευθύνθηκε ο Τσίπρας στο κοινωνικό σύνολο. Εχει σημασία πως εξελίσσεται ο λόγος που εκφέρει. Στην αρχή πριν τις εκλογές του ’12 , λέει ότι θα αλλάξει τα κακώς κείμενα και στη συνέχεια εξηγεί τη διαδικασία για να καταλλήξει ότι “Χάσαμε μια μάχη αλλά δεν χάσαμε τον πόλεμο” .
Το ενδιαφέρον είναι πως αλλάζει στόχους σε επίπεδο επικοινωνιακό. Στην αρχή  στις πρώτες ομιλίες πριν το 2012, δίνει την αίσθηση ότι υπαρχει μία συνεκτική ομάδα. Μετά την πρώτη εκλογή του ’15 απευθύνεται στο σύνολο του Ελληνικού λαού και όχι σαν εκπρόσωπος μιας μικρής κοινωνικής ομάδας για να ηγηθεί προκειμένου να αντιμετωπίσει τους εταίρους.

-Γιατί σταθήκατε ιδιαίτερα στην περίοδο του δημοψηφίσματος. Ήταν εξαιτίας των πυκνών πολιτικών εξελίξεων;

Σταθήκαμε στο δημοψήφισμα γιατί η περίοδος συμπυκνώνει όλη τη θεωρία γύρω από την κοινωνική επιρροή.  Από τη στιγμή της ανακοίνωσης του δημιουργήθηκαν δυναμικές.
Είδαμε μεταξύ άλλων πως κάθε φορά που μια καινούρια ιδέα προκαλεί σύγκρουση με τα κοινώς παραδεκτά, μία από τις τάσεις που επικρατούν είναι να αποδίδονται  οι συγκρουσιακές ή καινοτόμες ιδέες σε ψυχολογικές ιδιαιτερότητες του ατόμου που τις εκφέρει. Παράδειγμα χαρακτηριστικό είναι ότι όταν πρωτοεμφανίστηκε ο Γιάννης Βαρουφάκης τον ανέβασαν στα ύψη. Όταν πέρασε ένα σημείο σύγκρουσης ενεργοποιήθηκε η ψυχολογιοποίηση και ο πρώην χαρισματικός έγινε άστατος, ιδιόμορφος κλπ. Με απώτερο σκοπό να αποδομηθεί ο λόγος μέσα από την αποδόμηση της προσωπικότητας.
Ως επικοινωνιακό γεγονός λοιπόν το δημοψήφισμα συμπυκνώνει τη διαχείρηση μιας διαρκούς στρατηγικής επιρροής. Η εξαγγελία και η προσπάθεια τεκμηρίωσης της αναγκαιότητας του δημοψηφίσματος συνιστούν ένα μήνυμα το οποίο απευθύνεται σε πολλαπλά ακροατήρια.

Αποσπάσματα από το κείμενο των Στάμου Παπαστάμου  και Γεράσιμου Προδρομίτη

Το θεωρητικό και πολιτικό συνάμα βασικό ερώτημα που εγείρεται εδώ αφορά τους τρόπους με τους οποίους ένας μικρός πολιτικός σχηματισμός, μια μικρή μειοψηφία με έντονη κινηματική δραστηριότητα εντός και εκτός του ελληνικού Κοινοβουλίου και με απόψεις που σε πολλά ζητήματα κοινωνικού, πολιτικού, πολιτισμικού και οικονομικού επιπέδου εμφανίζονται και προσλαμβάνονται ως ακραία συγκρουσιακές, κατόρθωσε μέσα σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα να μετασχηματιστεί κατ’ αρχάς σε κόμμα εξουσίας και στη συνέχεια να διεκδικήσει και να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας

«Για πρώτη φορά Αριστερά» σημαίνει (…) πως για πρώτη φορά η Αριστερά καλείται να κυβερνήσει την Ελλάδα, για πρώτη φορά επίσης, ελληνική κυβέρνηση καλείται να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Μέσω του Προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ και νεοεκλεγέντα Πρωθυπουργού της χώρας Αλέξη Τσίπρα, η Κυβέρνηση της Αριστεράς καλείται πράγματι να λύσει ούτως ή άλλως ένα δυσεπίλυτο δίλημμα: Είτε να ανταποκριθεί στις προσδοκίες –μεγάλες– που δημιούργησαν οι προεκλογικές δηλώσεις του υποψήφιου τότε πρωθυπουργού και ταυτόχρονα να σεβαστεί τις δεσμεύσεις των προκατόχων του, ώστε να αποφύγει τις κυρώσεις που απειλούσαν οι «δανειστές» ότι θα επέβαλλαν στη χώρα του.

Είτε να σεβαστεί στο ακέραιο τις βασικές αρχές της Αριστεράς προτείνοντας νέους όρους και διεκδικώντας νέα, ηπιότερα, μέτρα στην επαναδιαπραγμάτευση του ελληνικού χρέους με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και, ταυτόχρονα, να διαφυλάξει την αξιοπιστία και φερεγγυότητα της χώρας στα διεθνή fora παρά την εμπράγματη αθέτηση εκ μέρους του των παλαιών «αντι-λαϊκών» «εθνικών» δεσμεύσεων.

Υπό την έννοια αυτή, η πρόσφατη ανάληψη της πολιτικής εξουσίας στην Ελλάδα από τον ΣΥΡΙΖΑ αξίζει την προσοχή μας. Κατ’ αρχάς, επειδή οι κυβερνητικές επιλογές όλο αυτό το διάστημα έχουν, για προφανείς λόγους, αμεσότερη και εντονότερη επίπτωση παρά ποτέ όλα αυτά τα χρόνια της Μεταπολίτευσης στην καθημερινότητά μας. Κατά δεύτερο λόγο, επειδή οι ίδιες αυτές επιλογές υποθηκεύουν, για εξίσου προφανείς λόγους, όχι μόνο το παρόν όλων μας, αλλά και το μέλλον των παιδιών μας και των παιδιών των παιδιών μας.

Κατά τρίτο λόγο, εξίσου ευνοήτως, επειδή το γεγονός ότι ο ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε στο τιμόνι της διακυβέρνησης της χώρας δημιούργησε νέο συσχετισμό πολιτικών δυνάμεων επιφέροντας σημαντική αλλαγή στο ευρύτερο πολιτικό σκηνικό. Κατά κύριο λόγο όμως, αυτή η σχετικά ταχύρυθμη διαδικασία αναρρίχησης μιας μικρής και ριζοσπαστικής μειοψηφίας στην εξουσία, αξίζει την προσοχή μας επειδή παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής διαδικασίας μειονοτικής επιρροής.

Προσλαμβάνει ως εκ τούτου μια διάσταση που διαφοροποιείται τόσο από τις συνήθεις εκλογικευτικές αναγνώσεις της πολιτικής μέσω συγκαλυμμένων ή μη επικλήσεων σε θεωρίες συνωμοσίας και λοιπές αφηγήσεις μειωμένης διαψευσιμότητας, όσο και από τις επανειλημμένες εξορθολογικές αναγνώσεις της πολιτικής, μέσω σοβαροφανέστερων αναφορών σε ορθολογικά θεωρητικά εργαλεία (βλ. θεωρία των παιγνίων), που τροφοδοτούν την εσφαλμένη αντίληψη ότι οι πολλαπλές εκφάνσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς βασίζονται στη (μαθηματική) λογική και συνεπώς δύνανται –αν δεν οφείλουν– να κατανοούνται αποκλειστικά και μόνο δι’ αυτής.

Θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε μια κατά κανόνα αθέατη μέχρι σήμερα πλευρά της «πολιτικής», ιδιαίτερα έτσι όπως αυτή αναδύεται μέσω της διαδικασίας των αλλεπάλληλων εκλογικών αναμετρήσεων. Το θεωρητικό και πολιτικό συνάμα βασικό ερώτημα που εγείρεται εδώ αφορά τους τρόπους με τους οποίους ένας μικρός πολιτικός σχηματισμός, μια μικρή μειοψηφία με έντονη κινηματική δραστηριότητα εντός και εκτός του ελληνικού κοινοβουλίου και με απόψεις που σε πολλά ζητήματα κοινωνικού, πολιτικού, πολιτισμικού και οικονομικού επιπέδου εμφανίζονται και προσλαμβάνονται ως ακραία συγκρουσιακές, κατόρθωσε μέσα σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα να μετασχηματιστεί κατ’ αρχάς σε κόμμα εξουσίας και στη συνέχεια να διεκδικήσει και να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας.

Πώς, με άλλα λόγια, μια μικρή ενεργός μειονότητα άσκησε με επιτυχία την επιρροή της στην ελληνική κοινή γνώμη, σε σημείο που στο σύντομο αυτό χρονικό διάστημα κατόρθωσε σε μια πρώτη φάση να αναρριχηθεί στη θέση τής εν δυνάμει αξιωματικής αντιπολίτευσης και στη συνέχεια να αναλάβει τα ηνία της διακυβέρνησης της χώρας. Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα αναγκαστούμε κατ’ αρχάς να προβούμε σε κάποιες παραδοχές.

1η παραδοχή: η κούρσα στην οποία επιδίδονται τα πολιτικά κόμματα για την ανάληψη της εξουσίας μέσω των εκλογικών αναμετρήσεων αποτελεί μια ιδιότυπη διαδικασία κοινωνικής επιρροής (…).
2η παραδοχή: οι στρατηγικές επιρροής που επιστρατεύονται από τα διάφορα πολιτικά κόμματα πριν, κατά και μετά τις εκλογικές αναμετρήσεις αποτυπώνονται στον γραπτό και προφορικό λόγο που εκφέρουν οι αρχηγοί και τα λοιπά τους στελέχη.
3η παραδοχή: ο αντίχτυπος που έχουν οι κομματικές στρατηγικές επιρροής στους πολλαπλούς αποδέκτες των μηνυμάτων τους (εκλογικό σώμα, πολιτικούς συμμάχους και αντιπάλους), αποτυπώνεται στην πρώτη περίπτωση στο εκλογικό αποτέλεσμα, στη δε δεύτερη στην ενδο- και εξω-κοινοβουλευτική τους συμπεριφορά καθώς και στις γραπτές και προφορικές αντιδράσεις τους.
Στη συνέχεια, για να εξηγήσουμε την κοινωνιοψυχολογική δυναμική που κρύβεται πίσω από την αλληλουχία των –ορισμένες φορές φαινομενικά παράδοξων– συμπεριφορών των κοινωνικών δραστών που φύσει και θέσει εμπλέκονται στην περίπτωση που μας απασχολεί και για να ξεσκεπάσουμε την «κρυμμένη λογική» τους, θα χρησιμοποιήσουμε ορισμένα θεωρητικά εργαλεία που έχει στη διάθεσή της η κοινωνική ψυχολογία. Τα εργαλεία αυτά είναι κάποιες κοινωνιοψυχολογικές θεωρίες που μας επιτρέπουν να καταλάβουμε πώς και γιατί και –το κυριότερο– να προβλέψουμε πότε και ποιοι συμπεριφέρονται ή θα συμπεριφερθούν με τον τρόπο που το πράττουν.

Προκειμένου (…) να ανιχνεύσουμε τις επιμέρους ρητορικές στρατηγικές, οι οποίες εκφράζουν τις επικεντρώσεις και τις διακυμάνσεις της συμπεριφοράς του ΣΥΡΙΖΑ ως πηγής επιρροής και του είδους διαπραγμάτευσης, που επιφυλάσσει απέναντι στον πληθυσμό κατά τις επιμέρους διαδοχικές φάσεις της πορείας προς την άνοδό του στην εξουσία, επιχειρήσαμε μια ενδεικτική ανάλυση των κειμένων των κεντρικών προεκλογικών ομιλιών του Α. Τσίπρα στην Αθήνα: Μάιος - Ιούνιος 2012, Ιανουάριος 2015, Σεπτέμβριος 2015.

Αναλύσαμε επίσης το κείμενο του διαγγέλματος του πρωθυπουργού της 27ης Ιουνίου 2015, με το οποίο αναγγέλλει το δημοψήφισμα και το κείμενο της ομιλίας του κατά τη σχετική συζήτηση στη βουλή την επόμενη μέρα.

* Ο Στάμος Παπαστάμου & ο Γεράσιμος Προδρομίτης είναι καθηγητής και αναπληρωτής καθηγητής, αντίστοιχα, Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Η εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου «Πρώτη φορά Αριστερά», από τις εκδόσεις «Πεδίο»,  θα γίνει την Τρίτη 15 Μαρτίου, στις 7.30 μμ, στη Στοά του Βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5 και Σταδίου, με ομιλητές:

Σία Αναγνωστοπούλου, αναπληρώτρια υπουργός Παιδείας
Νάντια Βαλαβάνη, πρώην υπουργός και
Φώτης Κουβέλης
Συντονιστής ο δημοσιογράφος Βασίλης Λυριτζής

Χαιρετισμούς θα απευθύνουν οι συγγραφείς του βιβλίου:
Τάσος Παππάς, δημοσιογράφος,
Γιάννης Μηλιός
Στάμος Παπαστάμου,
Γεράσιμος Προδρομίτης

http://tvxs.gr/news/ellada/oi-omilies-tsipra-sto-mikroskopio-tis-koinonikis-psyxologias